Afgelopen maandag 14 maart, waren Eric Mecking en Elmer Hogervorst live te horen bij StudioCentraal. Het programma duurt van 20.00 tot 22.00 uur, wij zaten in het tweede deel, van 21.05 tot 22.00 uur. Het interview vloeide voort uit het opiniestuk dat Eric schreef op verzoek van het Reformatorisch Dagblad. Luister de uitzending terug, klik hier.
Op verzoek van het Reformatorisch Dagblad schreef Eric Mecking een opiniestuk voor de krant van maandag 8 maart. Hieronder zijn column.
2015-08-24 16:22:57 AMSTERDAM – Een grafiek op het computerscherm van een beursmedewerker toont de daling van de AEX-index. De aandelenbeurs staat zwaar in het rood. De AEX-index raakte alle sinds de jaarwisseling opgebouwde winst kwijt en koerste af op het zwaarste verlies in jaren. Ook elders in Europa werd een ravage aangericht op de aandelenmarkten. ANP EVERT ELZINGA
08-03-2016 08:00 | gewijzigd 08-03-2016 10:32 | Eric Mecking
De financiële en economische crisis is nog lang niet voorbij, waarschuwt Eric Mecking. De economie staat op het punt van bezwijken onder de nog steeds groeiende berg schulden, met alle dramatische gevolgen van dien.
In december 2008 schreef ik in deze krant een artikel met als kop: ”Het ergste moet nog komen”. Komen er zeven jaar later, na zeven magere jaren –veel faillissementen, weinig economische groei en hoge werkloosheid– nu eindelijk zeven vette jaren? Het antwoord op deze vraag is: nee. Sterker nog, de kop van de vorige bijdrage kan zo weer als kop dienen, want het ergste moet wederom nog komen.
Sinds 2008 zijn wereldwijd de schulden (lees: het krediet) niet afgenomen maar zelfs met 40 procent toegenomen. Er is dus niets opgelost. Het probleem is eerder groter geworden. Sinds 2008 hebben centrale banken en overheden er alles aan gedaan om de financieel-economische crisis te bestrijden. Met weinig resultaat. Ondanks alle monetaire geweld van de Europese Centrale Bank (ECB) werd vorige week bekend dat de deflatie weer is teruggekeerd. Dat toont aan dat het beleid van ECB faalt en niets anders is dan dure symptoombestrijding. Door de rente kunstmatig te verlagen is de economie voor verdere terugval behoed, maar duurzame economische groei blijft uit.
Dodelijke cocktail
Bovendien worden de nadelige effecten van het lagerentebeleid steeds duidelijker. Spaarders, pensioenfondsen en verzekeraars krijgen het steeds moeilijker. Het geld gaat dan ook niet via de banken naar de burgers en de economie, maar naar de aandelenbeurzen. Sparen is uit, speculeren is in. Rijken worden rijker, armen armer. Het enige wat groeit van het lagerentebeleid zijn de bubbels op de effectenbeurzen, de bonussen van de bankiers en de voedselbanken voor de verarmende burgers.
Omdat dit beleid niet werkt, probeert de ECB net als Japan, Zweden, Zwitserland en zelfs de Verenigde Staten negatieve rentes in te voeren om banken te dwingen geld uit te lenen en op die manier de economie aan te zwengelen. Bovendien worden hun munten minder waard, zodat hun exporten zullen toenemen en sparen zelfs geld zal gaan kosten.
De gedachte alleen al. Te gek voor woorden. Economie is 50 procent psychologie, maar dat begrijpen economen niet. Je kunt een paard wel naar de bron brengen maar niet dwingen om te drinken. En een munt devalueren werkt slechts tijdelijk omdat op een gegeven moment elk land daartoe overgaat, waardoor het effect tenietgaat en er een dodelijke cocktail ontstaat omdat het de deflatie laat doordenderen. Ook zullen burgers met negatieve rentes hun spaargeld van de bank halen en thuis opslaan in hun matrassen, kasten en kluizen.
Daarom zal de volgende stap zijn dat overheden het contante geld zo veel mogelijk willen uitbannen en het liefst helemaal over gaan op digitaal geld, zodat er meer belastinggeld geïnd kan worden. Dat zal de definitieve doodsteek betekenen voor de economie. Banken zullen leegbloeden en goud en zilver zullen aan een gigantische opmars beginnen.
Beursdaling
De ongekend sterke daling begin dit jaar van de aandelenbeurzen was al een schot voor de boeg. Want beurzen lopen altijd voor op de economie: een sterke beursdaling kondigt altijd een verslechterende economie aan. En zelfs China, dat jarenlang mondiaal de economische kar trok, ontspringt dit keer de dans niet. Ook de belangrijkste cycli –die van Kondratieff, Elliott Wave en de demografische en de businesscyclus– laten zien dat we de komende jaren –tot circa 2020– economisch de diepte ingaan.
Overheden zullen hun schulden zo zien stijgen dat menigeen terugdenkt aan Griekenland en twijfelt aan hun solvabiliteit. Belastingen zullen worden verhoogd, waardoor de koopkracht van de (vergrijzende) bevolking verder zal verslechteren en de deflatie versterkt wordt. Rentes zullen stijgen omdat financiers meer rendement eisen voor de hogere risico’s van hun kapitaalverstrekking. Het begin van het einde, want elke verhoging van de rente betekent een enorme toename van de met schulden beladen overheden.
Drie grote D’s
Burgers zullen bovendien hun stem laten gelden en hun wantrouwen uiten tegenover de huidige politici, zowel in Brussel als in Washington. Na de dreigende Grexit is er nu een Brexit aan de orde en slaat Trump toe in de Verenigde Staten van Amerika. Ontevreden burgers zullen de gevestigde orde omverwerpen, omdat deze de problemen niet heeft opgelost maar voor zich uit heeft geschoven. Dit zal gepaard gaan met grote politieke en maatschappelijke onrust, die de economische orde nog verder zal verslechteren. Kortom, de drie grote D’s zullen definitief toeslaan: demografie, deflatie en depressie.
De geschiedenis van de jaren dertig zal ons hierbij als leidraad kunnen dienen. Het is daarom zinnig de komende jaren wat minder te vertrouwen op het oordeel van politici en economen, en wat meer op dat van historici.
De auteur is financieel historicus en schreef samen met Elmer Hogervorst ”Deflatie in aantocht” (9e druk) en ”Geld, goud en zilver” (2e druk).
Afgelopen zaterdag stond een interview met (o.a.) Elmer Hogervorst bij de Telegraaf online over de sterke stijging van goud. Lees het interview hieronder of hier.
za 13 feb 2016, 16:23
Goudprijs glimt maar nog ver van piek
door Theo Besteman
AMSTERDAM – Zo hard als de angst in de financiële markt sloeg deze week, zo relatief rustig bleef de prijsstijging van goud. De vraag naar fysiek goud is enorm, maar de prijspiek is nog ver verwijderd. De huidige stijging kan snel doorzetten, stellen goudexperts.
De goudprijs ging deze week naar $1263 per troy ounce (31,1 gram), 7% meer in vijf handelsdagen, en meteen het hoogste niveau in een jaar.
Terwijl bankaandelen dit jaar alleen al rond 30% verloren, is goud als de traditionele vluchtheuvel voor beleggers weliswaar even de beste belegging van de week, maar nog ver verwijderd van de piek bij $1772 van september 2012.
Grote vraag
Goudinkopers en handelaren in fysiek goud zuchten onder de vraag van klanten naar het edelmetaal. Sinds begin januari is de omslag naar extra vraag echt in de markt gekomen, constateren zij in koor.
Vooral toen de centrale bank van China bij herhaling moest ingrijpen in zijn munt en de economie ontstond een zichtbare kentering in aantallen telefoontjes. ,,Beleggers kregen opeens angst”, aldus een goudhandelaar.
Tot dan hadden banken als Rabo $500 als richtprijs voor dit jaar in de boeken, rekenend op een stijgende dollar, ABN Amro bewoog al richting $900.
Tegen crisis
,,Fundamenteel is er toen wat gaan schuiven. Tussen 2012 en nu hebben we niet zo’n grote vraagtoename gezien. De prijs maakt voor velen niet eens meer uit; ze willen het goud nú, tegen de crisis”, aldus Marleen Evertsz, directeur van GoldRepublic dat fysiek goud aanbiedt.
Bij branchegenoot Doijer & Kalff staat de telefoon roodgloeiend. ,,Particulieren hebben angst, ze kopen het als risicodekking.”
Particulieren en ondernemers kopen om zeer uiteenlopende redenen.
,,Er zijn toenemende zorgen over de degelijkheid van Europese banken. NIet alleen Griekse en Italiaanse, maar ook Deutsche Bank staat onder druk”, constateert Sander Noordhof van Goudstandaard, dat fysiek goud in opslag aanbiedt. Het bedrijf zag eveneens een grote toename van kopende klanten ziet.
Overstap
Gevoegd bij een daling van de dollar, omdat de markt niet meer dan vier renteverhogingen in 2016 door de Federal Reserve ziet, de brandhaarden in het Midden-Oosten en de raketproef in Noord-Korea, maakt het dat veel particulieren overstappen naar goud.
In fysiek goud, maar de instroom in papieren etf’s in goud zijn ook al met 10% gestegen dit jaar.
Trauma’s 2003 en 2008
,,Vermogende families, wealth funds en rijkere particulieren kiezen voor goudbeleggingen, omdat ze ook vrezen voor confiscering van hun vermogen als banken omvallen”, schetst Luc van Hecke van Amsterdam Gold, marktleider in de handel van fysiek goud en zilver.
,,Veel mensen hebben het trauma’s van de financiële crises van 2003 en 2008 meegemaakt. Toen raakten ze een groot deel van hun vermogen kwijt. Met deze crisis komen al die trauma’s weer boven. Ze willen het probleem voor zijn en kopen goud”, merkt Van Hecke.
Deze uitbraak gaat, anders dan recente veranderingen, met kracht en volume gepaard, aldus Willem Middelkoop, directeur van Commodity Discovery Fund en auteur van ‘Goud en het geheim van geld’. Tot nu toe verloren beleggers in goud fors geld.
Goudproductie gewild
,,De kans is groot dat de correctie van de edelmetaalprijzen sinds 2011 nu is afgerond.” Daarvoor waren eerder signalen. ,,Goud was in andere valuta al eerder uit de down trend gebroken”, zegt hij. ,,Daarmee is ook het herstel begonnen van aan edelmetaal gerelateerde bedrijven en aandelen.”
De cruciale HUI-index van goudproducerende bedrijven is al meer dan 50% gestegen sinds de bodem in januari. ,,Kortom, dit ziet er voor de prijsontwikkeling van goud zeer veelbelovend uit”, aldus Middelkoop.
Westen stapt in
Vooral centrale banken en grote westerse institutionele partijen geven de doorslag in goudaankopen, constateert Jan Nieuwenhuijs, een onafhankelijke goudexpert.
,,China alleen al kocht afgelopen jaren de helft van alle goud uit de wereldmarkt op”, stelt hij. ,
,Nu stappen westerse partijen in vanwege de geringe Europese en Amerikaanse groei, en omdat ingrepen van centrale bank nauwelijks werken.”
Leidt de stijgende prijs snel tot extra productie? Uiterst onwaarschijnlijk, reageert Nieuwenhuijs.
Mijnbouwers traag
,,De huidige piek in de prijs is te klein om de mijnen weer volop aan te zwengelen. Het duurt bovendien jaren voordat mijnbouwers kunnen reageren. In China”, zo illustreert hij, ,,was in 2015 voor het eerst sinds jaren de productie afgenomen. Dat was een reactie op de dalende prijs sinds 2013.”
De fundamentals zijn niet spectaculair verslechterd, oordeelt Elmer Hogervorst, auteur met Erik Mecking van ‘Geld, goud en zilver’. Dat moet nog komen.
,,Het verslechtert heel geleidelijk aan. Wanneer goud en zilver straks parabolisch gaan stijgen, zullen we zien dat de fundamentals dramatisch verslechteren.”
Instapmoment
Al jaren zijn oorzaak en gevolg omgedraaid, stelt Hogervorst. ,,Goud en zilver kondigen aan dat het nieuws en de geopolitieke toestand in de wereld dramatisch gaat verslechteren in de komende twee jaar.”
Dit jaar zal goud volgens Hogervorst eerst ‘uitbodemen’ om dan in 2017 en 2018 fors te stijgen. In het najaar van 2016, oktober tot de december, verwacht hij eerst nog een ,,stevige correctie’ van de goudprijs. ,,Een ideaal instapmoment.”
Vanavond was ik te beluisteren op BNR in het programma ‘Beurswatch‘ over de verwachtingen m.b.t. de goudprijs. In het interview geef ik aan dat er mooie tijden aanbreken voor goud. Luister het hier terug: http://bit.ly/Beurswatch_1_januari_2016.
Waar liggen de grootste kansen in het nieuwe jaar? Dat vraagt Pieter van der Werff aan Han Dieperink hoofd beleggingen van Rabobank, Wim Zwanenburg beleggingsstrateeg bij Stroeve & Lemberger, Elmer Hogervorst schrijver van het boek Deflatie in aantocht en Koen Bender van Mercurius vermogensbeheer.
Vanavond weten we of de Amerikaanse centrale bank een einde maakt aan een tijdperk van bijna tien jaar met nul procent rente. Janet Yellen, voorzitter van de Federal Reserve, zal om 20:00 Nederlandse tijd een toelichting geven op het rentebesluit waar veel beleggers al maanden naar uitkijken. De verwachtingen zijn hoog gespannen, want de centrale bank spreekt al sinds het afbouwen van haar laatste ronde van monetaire stimulering over het verhogen van de rente.
In september rekenden analisten ook al op een renteverhoging, maar toen gooide een flinke daling van de aandelenmarkt wereldwijd roet in het eten. In haar verklaring zijn Fed-voorzitter Yellen toen dat de economie nog niet voldoende hersteld was om een renteverhoging te rechtvaardigen.
Uitstel, maar ook afstel?
De aandelenkoersen gingen de afgelopen weken opnieuw onderuit, maar de Amerikaanse centrale bank kan het zich eigenlijk niet meer permitteren om nóg langer te wachten met een renteverhoging. Niet dat het op korte termijn veel effect zal hebben voor de economie, maar meer omdat de centrale bank daarmee de illusie van controle over de financiële markten zou kunnen verliezen. De geloofwaardigheid van de Federal Reserve loopt schade op als de centrale bank haar geplande strategie van een renteverhoging opnieuw op de lange baan schuift.
Volgens Sander Noordhof van Goudstandaard hoeven we vanavond niet al teveel spektakel te verwachten van het rentebesluit. “De meeste effecten zijn de afgelopen maanden al in de koersen verwerkt.” Wel voorziet hij bij een rentestap door de Fed een flinke waardedaling van de zogeheten high-yield obligaties, leningen aan minder solide bedrijven die een hoger rendement opleveren. De problemen bij Third Avenue lieten zien dat de liquiditeit in deze markt minimaal is. “Een stijgende rente kan een verkoopgolf van dit risicovolle schuldpapier teweeg brengen”, aldus Noordhof.
Wat ook een rol zal spelen is het tempo waarin de centrale bank de rente verhoogt. Blijft het bij één renteverhoging of volgen er meerdere? Dat zal de toekomst moeten uitwijzen. Wat een rentestap zal doen met de wisselkoers tussen de euro en de dollar? “Een kleine rentestap is al in de koersen verwerkt, daarom verwacht ik ook geen grote beweging in de euro/dollar. Ik denk niet dat de euro als gevolg van een renteverhoging in de VS naar pariteit gaat met de dollar. De euro doet het overigens helemaal niet zo slecht, als je bedenkt dat de koers ruim tien jaar geleden nog veel lager gestaan heeft”, zo verklaarde Noordhof.
Ook Eric Mecking en Elmer Hogervorst, auteurs van het boek ‘Deflatie in Aantocht‘, verwachten vanavond een renteverhoging. “Ze hebben er een jaar lang over gesproken en het wordt tijd dat ze het dan ook eens doen anders is de Fed niet geloofwaardig meer.” Volgens beide heren zal de stijging van de rente in de VS de dollar verder doen stijgen ten opzichte van de euro.
“Die trend was sowieso al in gang gezet, omdat de Eurozone binnenkort in een groot deflatoir moeras zal belanden. Kapitaal zal daardoor vluchten naar de Verenigde Staten”, zo schrijven de heren in een verklaring.
Kleine renteverhoging
Beursanalist Cor Wijtvliet van Beurshalte verwacht dat de centrale bank de rente gaat verhogen, maar dat die beperkt zal blijven tot 15 basispunten. “Het is de eerste verhoging die in drie of vier stapjes de rente tegen het einde van 2016 naar 1% zal brengen”, zo verklaarde hij tegenover Marketupdate.
“Ik denk dat er eerder sprake zal zijn van opluchting dan ernstig negatieve effecten. Het besluit is zo lang al in de week gelegd. Iedereen is al maanden voorbereid”, zo voegde beurscommentator Wijtvliet eraan toe.
De laatste jaren worden de acties van centrale bankiers onder een vergrootglas gelegd en de media stort zich er bovenop. Is al die aandacht voor dit rentebesluit terecht of wordt de macht van de Federal Reserve overschat?
Mecking en Hogervorst laten in een verklaring tegenover Marketupdate weten dat de macht van centrale banken als de ECB en de Federal Reserve nog te vaak wordt overschat:
“De markt bepaalt uiteindelijk wat er gebeurt, niet de Federal Reserve. De centrale bank is een volger en geen leider: als de kapitaalmarktrente stijgt, volgt niet lang daarna de Fed. Dat zien we bijvoorbeeld terug in de Amerikaanse 10-jaars staatsobligaties. De rente bodemde in 2012 en ondanks een terugval in 2014 en begin 2015, stijgt de rente weer.”
De auteurs van Deflatie in Aantocht schrijven in hun verklaring dat de extreem lage rente van centrale banken de speculatie heeft aangewakkerd en dat daardoor de aandelenmarkten zo gestegen zijn. Ook gaf de extreem lage rente volgens beide heren ondersteuning aan de banken, omdat zij daardoor betere winstmarges konden halen. Daarmee konden banken hun buffers versterken.
Cor Wijtvliet is ook van mening dat de macht van centrale banken overschat wordt: “Als ze echt zo veel in hun mars hadden, was de crisis al lang bezworen. Voor hen was het de afgelopen jaren ook tasten in het duister.”
Afgelopen zaterdag verscheen in het FD onze ingezonden brief: “Kerstcadeau als nachtmerrie”. Zie hier de tekst.
Kerstcadeau als nachtmerrie
Terwijl de instorting van de bankensector in 2008 er in IJsland toe leidde dat momenteel 26 bankmanagers een celstraf uitzitten, is het in de rest van Europa weer ‘business as usual’. De Europese Centrale Bank besloot sinds maart van dit jaar maandelijks € 60 mrd aan leningen op te kopen.
Het effect is nihil, zoals te voorzien was.
Niettemin zal de ECB op 3 december volgens ABN Amro-econoom Nick Kounis een vroeg kerstcadeau brengen, waarbij het maandelijkse opkoopbedrag op € 80 mrd uitkomt (FD 23 oktober).
Kounis stelt voor om het officiële inflatiedoel van 2% naar 4% op te hogen. Bijzonder hoe zowel ECB als ABN Amro blijven volharden in een strategie die niet werkte en ook straks niet zal werken. Als je al niet in staat bent om een inflatiedoel van 2% te halen, hoe zinloos is het dan om uitgebreide theoretische bespiegelingen te wijden aan wat kan gebeuren als naar 4% inflatie wordt gestreefd? Het toppunt in het artikel van Kounis op de opiniepagina van deze krant is de suggestie dat een belangrijk deel van het doel gehaald kan worden door het gecoördineerd en geloofwaardig naar buiten te brengen.
Kounis gaat uit van een maakbare economie terwijl honderden jaren geschiedenis laten zien dat een economie niet maakbaar is.
Het wordt hoog tijd dat economische geschiedenis weer een verplicht vak wordt op de universiteiten.
De grote fout die Kounis en de ECB bovendien maken, is dat de centrale banken bij een hoger inflatiedoel nog grotere verliezen zullen moeten nemen op het moment dat de markt droog valt en ze hun obligaties niet kwijt kunnen omdat niemand ze wil hebben. Het kerstcadeau van de ECB zal een complete nachtmerrie blijken te zijn.
Forse deflatie is in aantocht en er is geen (centrale) bankier die dat kan voorkomen.
Elmer Hogervorst en Eric Mecking, auteurs van ‘Deflatie in aantocht’ De aanleiding voor onze brief was een tweetal artikelen in het FD van vrijdag 23 oktober. In het eerste artikel stond het volgende:
“Daarmee zinspeelt Draghi ondubbelzinnig op een opvoering van het lopende programma. Sinds maart koopt de ECB maandelijks voor € 60 mrd aan leningen op en daarmee gaat ze door tot eind oktober volgend jaar. Dat kan dus meer worden of langer duren. Zo voorspelde kredietbeoordelaar Standard & Poor’s vorige maand een verdubbeling van de monetaire stimulus. […] ‘De ECB zal vrijwel zeker een vroeg kerstcadeau brengen dit jaar’, zei ABN Amro-econoom Nick Kounis over de aankomende rentevergadering op 3 december.”
Deze Nick Kounis schrijft in dezelfde krant een ingezonden column genaamd “Hoog tijd voor gecoördineerde verhoging inflatiedoel”. De inhoud van deze column was aanleiding voor onze ingezonden brief.
Begin deze maand verscheen alweer de negende druk van het boek ‘Deflatie in Aantocht’, geschreven door Eric Mecking en Elmer Hogervorst. Toen in 2005 de eerste druk van dit boek verscheen was men blijkbaar nog niet klaar voor een kritisch geluid, want het boek kreeg gemengde recensies.
Maar het duurde niet lang voordat de historicus Eric Mecking gelijk kreeg. In 2008 brak de grootste financiële crisis uit sinds de Grote Depressie. Financiële instellingen stonden op omvallen en werden met noodgrepen van centrale banken en overheden overeind gehouden of genationaliseerd. De aandelenmarkt stortte in elkaar en de huizenprijzen begonnen te dalen. Eerst alleen in de Verenigde Staten, maar later ook in verschillende Europese landen.
We spraken in Amsterdam met Eric Mecking en Elmer Hogervorst over de nieuwste editie van het boek Deflatie in Aantocht. Hoe komen we deze crisis weer te boven? En wat staat ons nog te wachten? En kunnen we lessen trekken uit het verleden?
Het is alweer zeven jaar geleden dat de financiële crisis uitbrak. Waar staan we nu?
Sinds het uitbreken van de financiële crisis in 2008 zijn de wereldwijde schulden met 40% gestegen, zo merkt Eric Mecking op. We hebben de kredietcrisis dus helemaal niet opgelost, we hebben alleen maar tijd gekocht en het probleem nog groter gemaakt. Veel van de economische groei die we nu zien is mogelijk gemaakt door goedkoop krediet en door ingrijpen van overheden en centrale banken. Centrale banken hebben banken nieuw geld gegeven in ruil voor slechte leningen en aandelenkoersen stijgen omdat spaarders door de lage rente de beurs op gaan. De huizenmarkt trekt ook weer aan, maar dat is alleen maar omdat de rente zo extreem laag is en omdat de overheid verschillende maatregelen heeft toegepast om het kopen van een huis te stimuleren.
Dat alles heeft gezorgd voor stijgende aandelenkoersen en een herstel van de huizenprijzen in de populairste gebieden. Maar van een fundamenteel herstel van de economie is nog steeds geen sprake. De werkloosheid ligt nog steeds hoger dan voor de crisis en veel mensen zitten in deeltijdbanen, hebben nulurencontracten of werken als ZZP’er. Voor deze grote groep mensen is de economische situatie veel onzekerder geworden sinds het uitbreken van de crisis.
Centrale banken en overheden hebben een complete ineenstorting van het financiële systeem vooralsnog weten te voorkomen. Hadden jullie dat verwacht?
Enerzijds verbaast het ons wel, maar aan de andere kant ook niet. Centrale banken en overheden hebben ongekende maatregelen gebruikt om de bankensector overeind te houden. Zij willen natuurlijk voorkomen dat het huidige financiële systeem uit elkaar valt. Alles was er dus op ingesteld om het huidige falende systeem in stand te houden en daarvoor werden de zwaarste middelen ingezet.
Al in 2005 voorzagen jullie dat er een grote crash zou komen. Waarop was deze verwachting gebaseerd?
Als je goed kijkt naar het verleden zie je steeds terugkerende patronen. De aanloop naar de crisis van 2008 was voor een groot deel vergelijkbaar met de ‘Roaring Twenties’ in de Verenigde Staten, de periode waarin de economie opbloeide door een ongekend optimisme over de toekomst. In beide gevallen werd er volop met geleend geld gespeculeerd. In de jaren twintig gebeurde dat vooral met aandelen, in de aanloop naar de crisis van 2008 vooral met vastgoed.
En net als in de jaren twintig van de vorige eeuw was er ook aan het begin van de 21e eeuw sprake van een ongekend optimisme. Op een gegeven moment kon je in Nederland bij de bank een hypotheek krijgen van 130% ten opzichte van de waarde van het huis. En dat kon ook nog eens aflossingsvrij! De Nederlandsche Bank en de AFM stonden erbij en lieten het allemaal maar gebeuren.
Men dacht dat de huizenprijzen alleen maar verder konden stijgen en daarom namen huiseigenaren zonder problemen een extra lening op hun huis om die nieuwe keuken, een verbouwing of zelfs een vakantie of nieuwe auto te financieren. Toen ik dat allemaal zag ben ik me pas echt zorgen gaan maken. Ik heb toen het boek ‘Deflatie in Aantocht’ geschreven om mensen te waarschuwen voor de gevolgen van dat roekeloze leengedrag.
In het boek besteden jullie veel aandacht aan de Kondratieff cyclus…
Als je naar de geschiedenis kijkt zie je steeds langdurige golfbewegingen in de economie. De Russische econoom Nikolai Kondratieff (1892-1946) was een van de eerste die over deze golfbeweging publiceerde. Veel later werden zijn ideeën opgepikt door de Oostenrijkse econoom Schumpeter, die de verschillende fasen van deze cyclus vergeleek met de vier seizoenen.
Net als met de vier jaargetijden kent ook de economie volgens Schumpeter verschillende fasen en net als in de natuur kunnen die jaargetijden van de economische cyclus korter of langer duren en in kracht verschillen. Sommige jaren hebben we een strenge winter, andere jaren juist een zachte. Dat betekent ook dat de winterperiode van de Kondratieff fcyclus de ene keer veel strenger is dan de andere keer.
We zijn ervan overtuigd dat deze terugkerende patronen in de economie te maken hebben met het natuurlijke gedrag van mensen. Menselijke kenmerken als hebzucht en angst waren in het verleden niet anders dan nu. Daarom blijkt steeds weer dat we als collectief niet in staat te zijn van de geschiedenis te leren en daarom is er eens in de zoveel tijd sprake van een grote crisis. Vroeger had de economische cyclus een lengte van ongeveer vijftig jaar, maar omdat de gemiddelde levensverwachting is toegenomen is deze cyclus nu een paar jaar langer geworden.
Kondratieff cycli en de aandelenmarkt (1814-2009)
Vergelijken we de Chinese beurscrash van afgelopen zomer met de beurscrash in de Verenigde Staten van 1929, dan zien we ook veel overeenkomsten. Zowel de duur als de omvang van de correctie was vergelijkbaar en ook was er in de aanloop naar beide beurscrashes het gedrag van beleggers vergelijkbaar. Net als in de jaren ’20 van de vorige eeuw werd beleggen speculeren en was het opeens hip om in aandelen te zitten. Door met geleend geld te beleggen konden de koersen naar een onhoudbaar hoog niveau stijgen en was een crash onafwendbaar.
Vlak voor de beurscrash van 1929 wisten ook schoenenpoetsers welke aandelen je moest kopen. En afgelopen zomer was het in China voor heel veel mensen opeens hip om in aandelen te beleggen. Iedereen die maar een beetje geld had zat met zijn of haar telefoontje de aandelenkoersen te bekijken en te handelen. Als we iets van de geschiedenis kunnen leren is het wel dat je niet moet beleggen in iets waar de massa al in zit.
De geschiedenis herhaalt zich omdat het gedrag van mensen niet verandert. Men is gedoemd fouten uit het verleden te herhalen. Dat heeft de Duitse filosoof Georg W.F. Hegel (1770-1831) al eens mooi verwoord. Hij zei ooit dat de geschiedenis ons uiteindelijk alleen maar leert dat mensen er niets van willen leren. We kunnen hem niet meer gelijk geven…
De beurscrash in China vergeleken met de Dow Jones in 1929 en 1930
Hebben we het dieptepunt van de crisis al bereikt?
Sinds het voorjaar van 2009 zit de aandelenmarkt in een opwaartse trend. En zelfs over de huizenmarkt horen we de laatste tijd steeds meer positieve geluiden. Maar als we er kritisch naar kijken zien we eigenlijk maar weinig lichtpuntjes. Zoals gezegd ligt de werkloosheid nog steeds hoger dan voor de crisis en is er voor heel veel mensen minder baanzekerheid.
Het herstel van de aandelenmarkt en het aantrekken van de huizenmarkt is grotendeels te verklaren door de extreem lage rente, waardoor men meer kan lenen. Volgens sommige economen klimmen we alweer uit het dal en zitten we alweer in een opgaande fase van de economie. Jaap van Duijn, een econoom die zich gespecialiseerd heeft in conjunctuur en cycli, is bijvoorbeeld van mening dat we aan de vooravond staan van een volgende opwaartse innovatiecyclus. Een innovatiecyclus waarin technologiebedrijven als Facebook, Apple, Tesla en dergelijke een belangrijke rol spelen.
Dat zijn weliswaar interessante ontwikkelingen, maar desondanks blijven wij van mening dat de grote economische trend nog steeds neerwaarts is. De wereldwijde schulden nemen onhoudbare proporties aan en dat is ook de reden dat centrale banken de rente nog niet durven te verhogen. Voordat we aan de volgende bloeifase van de economie komt moeten we eerst wat doen aan die onhoudbare schulden.
Wat moeten we met al die schulden doen?
We kunnen pas uit de crisis komen als we de schuldenlast terugbrengen naar een aanvaardbaar niveau. Dat betekent dat er linksom of rechtsom verliezen geleden moeten worden. Laten we de schulddeflatie zijn gang gaan, dan wacht ons in het beste geval een lange periode van economische krimp, dalende consumentenbestedingen en een dalend welvaartsniveau. Besluiten we schulden kwijt te schelden, dan moeten spaarders direct grote verliezen incasseren.
In plaats daarvan kiest men voor de route die op korte termijn de minst dramatische gevolgen heeft, namelijk die van financiële repressie. Denk aan een extreem lage of zelfs negatieve rente, het uitbannen van contant geld, bail-ins en de eventuele invoering van een spaardersheffing. Tot een bepaald niveau zullen mensen dat accepteren, maar als overheden en centrale banken daar te ver in gaan zal men vanzelf uit dit financiële systeem vluchten.
Stel je eens voor dat de rente op spaargeld negatief wordt, dan haal je je geld toch weg bij de bank? De stap naar goud en zilver kopen ligt dan opeens veel meer voor de hand voor een grote groep mensen.
Komt er een revolutie?
Het is naïef te denken dat zoiets ons niet zal overkomen, omdat we in een Westerse beschaving leven. De geschiedenis leert ons dat het eerst heel erg slecht moet gaan, voordat er grote veranderingen komen. We zijn vandaag de dag getuige van het falen van onze verzorgingsstaat en welvaartsstaat. Politici hebben heel veel beloftes gedaan aan het volk, maar nu wordt het voor steeds meer mensen zichtbaar dat deze niet waargemaakt kunnen worden.
Neem als voorbeeld ons pensioenstelsel. We dachten dat we genoeg gespaard hadden voor de oude dag, maar nu de rente zo laag is komen we opeens in de problemen. Het benodigde rendement wordt niet meer gehaald, wat betekent dat er in de toekomst minder pensioen uitgekeerd kan worden. De jongere generatie heeft al geen hoge verwachtingen meer dat er nog genoeg pensioengeld over is op het moment dat zij het nodig hebben. Ondertussen worden de rekenregels aangepast en de premies verhoogd, waarmee de indruk wordt gewekt dat de pensioenproblemen niet van structurele aard zijn en dat deze met wat kleine aanpassingen verholpen kunnen worden.
Kan de Federal Reserve de rente verhogen?
In 1927 moest de Fed de rente verlagen om een kapitaalvlucht uit Europa richting de Verenigde Staten af te remmen. Nu hebben we een vergelijkbare situatie met de Federal Reserve en de dollarschulden in emerging markets. Dat de Federal Reserve de rente in september niet durfde te verhogen geeft al aan dat de centrale bank machteloos staat. Eigenlijk zou ze de rente juist moeten verlagen, maar die ruimte heeft de centrale bank niet meer.
Het verder verlagen van de rente is eigenlijk geen optie. Het verder uitbreiden van QE is nog wel mogelijk, maar we hebben de afgelopen jaren gezien dat deze vorm van stimulering slechts een zeer beperkte impact heeft op de reële economie. Deflatie blijft de boventoon voeren en zal volgens onze analyse ook de komende jaren een drukkend effect hebben op de prijzen.
In 1927 verlaagde de Fed juist de rente om een kapitaalstroom richting de VS af te remmen
Biedt goud een uitweg?
Sinds 1971 is er geen monetair anker meer. Sindsdien begon alles te ontsporen. We kregen de oliecrisis, gevolgd door een periode van zeer hoge inflatie en geldontwaarding. Het geld verliest aan waarde en het is slechts een kwestie van tijd voordat men het vertrouwen verliest in overheden en centrale banken. Het wordt steeds duidelijker dat ook zij het antwoord niet meer weten en ons niet de weg naar economische groei en voorspoed kunnen brengen.
Men voelt dat er iets niet goed zit en daarom begint er al een vlucht richting tastbare zaken. Dat komt in een stroomversnelling als de financiële repressie toeneemt. De massa schuilt nog steeds in staatsobligaties, maar wat als deze niet meer veilig zijn? Dan moet men op zoek naar een andere vluchthaven. Historisch gezien kom je dan steeds weer uit bij edelmetalen.
Toch verwachten wij geen terugkeer naar een goudstandaard, omdat een koppeling van geld aan goud niet vol te houden is. Dat hebben de Amerikanen in het verleden al eens geprobeerd, totdat het buitenland op een gegeven moment het vertrouwen opzegde en massaal goud begon op te vragen in ruil voor hun dollarreserves. Het buitenland was er niet gerust op dat ze ooit nog goud zouden zien, omdat de Amerikaanse overheid tegelijkertijd een kostbare oorlog in Vietnam en een uitbreiding van de verzorgingsstaat probeerde te financieren.
De goudvoorraad van de VS daalde eind jaren ’60 zo snel dat de toenmalige Amerikaanse president Nixon een einde maakte aan de inwisselbaarheid van goud. Hieruit kunnen we concluderen dat er met een goudkoppeling altijd gefraudeerd en geknoeid kan worden. Dat is ook wat er door de geschiedenis heen steeds weer gebeurde, zo merkt Mecking op. Dat gebeurde met papiergeld en met het verlagen van de hoeveelheid goud en zilver in muntstukken.
Er zijn meer voorbeelden van te vinden in de geschiedenis. Iedere keer als de twijfel over de waarde van het geld toeneemt, wil men het papiergeld en de tegoedbonnen inwisselen voor fysiek goud of zilver. Dat gebeurde in Frankrijk in het tijdperk van John Law en dat gebeurde in Nederland met de zilverbonnen.
Wat is jullie verwachting voor de goudprijs?
Elmer Hogervorst ontwikkelde een cyclisch model om de ontwikkeling van de goudprijs te simuleren. Volgens dat model zou de goudprijs in juli dit jaar een bodem bereiken, om vervolgens weer in een opwaartse cyclus te komen. Deze opwaartse beweging zal volgens hem aanhouden tot 2018, waarbij de prijs van goud meerdere keren over de kop gaan. Hogervorst merkt op dat het een parabolische beweging zal zijn, waarbij de grootste stijging gerealiseerd wordt in de allerlaatste fase van de cyclus. Ook de zilverprijs zal volgens dit model de komende jaren weer in een opwaartse trend komen.
Kan Bitcoin vandaag de dag een rol van betekenis spelen?
De opkomst en de populariteit van virtuele munten als Bitcoin maakt duidelijk dat er iets broeit en dat men zoekt naar alternatieven voor een falend geldsysteem. Maar we geloven niet dat men massaal zal overstappen op virtuele munten. Men zal in het extreme geval eerder kiezen voor iets dat zich in het verleden bewezen heeft, namelijk goud en zilver. Bitcoin is interessant, maar we verwachten er eerlijk gezegd niet teveel van.
Machtsverschuiving richting Azië
Als je verder terugkijkt in de geschiedenis zie je dat de Westerse wereld niet altijd de meest dominante wereldmacht was. Voor 1800 lag het zwaartepunt van de wereldeconomie namelijk ook al in Azië, zoals de volgende historische grafiek laat zien. China en India waren toen de grootmachten, met een gezamenlijke economie die groter was dan de helft van de wereldeconomie.
Economische macht verschuift terug naar Azië
Volgens Mecking en Hogervorst is het slechts een kwestie van tijd voordat China de rol van wereldleider weer zal overnemen van de Verenigde Staten. Na de Tweede Wereldoorlog lag Europa in puin en had de VS de grootste industriële basis. De afgelopen decennia is die onder het mom van globalisering verschoven richting Azië. Dat is nu de regio waar het meeste groeipotentieel zit.
Regelmatig lezen we berichten dat China haar kapitaalmarkt verder wil openstellen en dat ze haar munt wil laten opnemen in de SDR. Deze ontwikkelingen zijn niet meer tegen te houden. We gaan van een falend Bretton Woods systeem naar een systeem dat bepaald zal worden door Beijing. China heeft een beslissende rol gekregen in de hervorming van het wereldwijde monetair systeem, net zoals de Verenigde Staten na de Tweede Wereldoorlog de rol van wereldleider op zich nam.
En hoe zien jullie de toekomst voor Europa?
Wat ons betreft zijn er in een te korte tijd teveel landen toegevoegd aan de muntunie. Daardoor is er momenteel onvoldoende politieke en fiscale eenheid in het beleid. Historisch gezien is dat geen succesvolle combinatie gebleken. We zien nu al dat de sterke eurolanden moeten opdraaien voor de problemen van de zwakkere lidstaten van de muntunie.
Deze vorm van solidariteit kent zijn grenzen. We kunnen de schulden van een land als Griekenland wel op de lange baan schuiven en een soepele terugbetalingsregeling treffen, maar we zijn het er denk ik wel over eens dat er een grote kans is dat het geld dat we aan de Grieken hebben uitgeleend helemaal niet meer terug komt.
Wil het Europese project met een gemeenschappelijke munt een succes worden, dan moet er op Europees niveau een centralisering van de macht plaatsvinden. Het is nog maar de vraag of daar onder de Europese bevolking genoeg draagvlak voor te vinden is. Kijk naar de populariteit van politici die zich sterk tegen Europa keren (Wilders in Nederland, Marine Le Pen in Frankrijk). Komt er ergens in Europa een populist aan de macht, dan bestaat de kans dat het betreffende land uit de muntunie zal stappen.
Erik Mecking ziet in het Europese eenwordingsproject een parallel met de geschiedenis van Nederland, namelijk met de Patriottentijd. Nadat Frankrijk in 1795 de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden had veroverd ontstond er een discussie over hoe deze nieuwe Republiek bestuurd moest worden.
Het land werd verdeeld in twee groepen: De Unitariërs die vonden dat de macht gecentraliseerd moest worden, terwijl de Federalisten aan de andere kant de oude machtsstructuren (van de provinciën en de steden) in stand wilden houden. Het land dreigde daardoor onbestuurbaar te worden, totdat in 1798 de knoop werd doorgehakt met een staatsgreep van achtereenvolgens de radicale en de gematigde Unitariërs. Een jaar later, in 1799, werd het oude systeem van de Zeven Provinciën opgeheven en werd de macht gecentraliseerd. De nieuwe eenheidsstaat kreeg één wet, één begroting en gelijke belastingen voor iedereen. Europa staat nu voor een soortgelijke uitdaging als de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden.
Europa mist niet alleen een fiscale, maar ook een politieke eenheid. Kijk hoe Europa worstelt met de vluchtelingencrisis. Dit probleem dreigt Europa plat te leggen, want de verwachting is dat er nog veel meer vluchtelingen naar Europa toe komen. Al deze mensen hebben onderdak nodig en op termijn moet er ook werkgelegenheid voor ze zijn. Dat verhoogt de druk op de samenleving.
Tot slot: Wat moet je nu doen als je vermogen hebt?
In de nieuwste druk van ons boek Deflatie in Aantocht bespreken we ons HAAST model. Dit is een soort stappenplan dat je kunt doorlopen om je financieel voor te bereiden op de economische onzekerheden die de toekomst kan brengen. De letters staan voor hypotheek, aflossen, alternatieven, sparen en troy ounce. We hoeven denk ik niet uit te leggen waar dat laatste voor staat.
We hebben het model zo genoemd omdat we van mening zijn dat je als burger snel moet handelen. Belangrijk is dat je je vermogen niet alleen op papier bezit, maar dat je ook een deel moet omzetten in tastbare bezittingen. Ook is het in het deflatiescenario dat wij verwachten verstandig om je schulden af te bouwen. Wil je meer weten over ons model, lees dan denieuwste druk van ons boek.
Eric Mecking (1959) is historicus, schrijver, financieel economisch analist en spreker. Eric studeerde geschiedenis aan de Universiteit van Amsterdam en schreef onder andere de boeken Het drama van 1918, Neutraal Nederland in Oorlogstijd en in samenwerking met Hogervorst het boek Goud, geld en zilver. Zie ook Alsgeldjeliefis.nl
Elmer Hogervorst (1965) adviseert vermogende particulieren, is auteur, spreker, columnist en analist. Hogervorst studeerde Nederlands recht en fiscaal recht in Amsterdam en Leiden. Hij heeft gewerkt bij belastingadvieskantoren en begeleide prijswinnaars van de Staatsloterij. Zie ook Hogervorstadvies.nl
Fed-voorzitter Bernanke verzweeg tijdens hoorzittingen over de val van Lehman Brothers in 2008 dat de centrale banken te weinig vuurkracht hadden om deze bank te kunnen redden.
Net als minister van Financiën Henry Paulson wilde Bernanke niet publiekelijk erkennen dat de Fed totaal onvoldoende kapitaal bezat noch het gezag in de op hol geslagen financiële markten om een van de grote Wall Street-banken van een faillissement te redden.
Lehman viel dus om, en het was geen keuze om Lehman Brothers om te laten vallen, zo schrijft Bernanke in ‘The Courage to Act: A Memoir of a Crisis and its Afterpath’ (uitgeverij Wiley, €34,99). Daarmee keert Bernanke zich tegen de recente geschiedschrijving dat Lehman Brothers werd geloost om de rest van het financiële stelsel te redden.
Langs de afgrond
In ‘Afrekenen met Griekenland’ toont Roel Janssen (uitgeverij Fosfor, e-book, €2,99) hoe Athene deze zomer langs de rand van de afgrond stuurder. Nog nooit werd een land met zoveel steun van een faillissement gered. Janssen schetst met Griekenland als centrum hoe de monetaire unie zich in de eurozone ontwikkelde en hoe ‘de vloek van de euro’ het speelveld daana drastisch beperkte.
Na de redding van Griekenland door Europa ontpopte premier Alexis Tsipras, leider van Syriza, zich vreemd genoeg onverwacht als een soort held. Ondanks enorme bezuinigingen en privatiseringen. Dat liep snel anders en Europa is nog lang niet af van Griekenland, schrijft Janssen.
Gas-activisme
In ‘Tussen hoogmoed en hysterie’ van Remco de Boer (uitgeverij Veen Media, €39,40) verbaast onderzoeker Remco de Boer zich erover hoe activisten erin zijn geslaagd de winning van schaliegas feitelijk te blokkeren. Proefboringen zijn nu taboe, de discussie erover is op overheidsniveau gestopt. Terwijl de behoefte aan brandstof blijft.
Volgens De Boer staat hier heel typerend, zoals bij veel vernieuwingen, de voor Nederland cruciale ingenieurstraditie op het spel: goed onderzoeken, zorgvuldig en in stapjes testen en dan leren als het mis gaat. Dat blokkeert veel innovaties, waarschuwt De Boer.
In de achtste editie van ‘Deflatie in aantocht’ (Vrije Uitgevers, €25) waarschuwen Elmer Hogervorst en Eric Mecking voor de consequentie van een wereldwijd verslechterende economie. In een recent blog meldden de auteurs ‘sterk het idee’ te hebben dat China, wat de aandelenbeurs betreft, het Amerika van 1929 is’.
‘Crashpotentie’
Ze volgen niet meteen de actualiteiten, maar de lange conjunctuurgolf van de Kondratieffcyclus. Omdat deflatie gepaard gaat met een demografische ramp en een lange periode van economische depressie, bieden ze vijf tips aan lezers om zich tegen die Kondratieffwinter te wapenen. Ze zien een periode met nieuwe crashpotentie’.
Ze verwijzen in veel werk naar Steve Puetz, die als analist de acht grootste beurscrashes bestudeerde – allereerst de tulpenbollenrally in 1637 tot en met de Nikkei-crash van 1990. Een bizarre vondst is dat alle acht crashes begonnen rondom volle maan; zes dagen voor tot drie dagen na een volle maan en dat binnen zes weken na de zonsverduistering. En: als de grote paniek uitbreekt, duurde het twee tot vier weken voordat de bodem werd.
Tegen de echo van Marx
De OESO en het IMF waarschuwen dat bij de groeivertraging ook specifiek economische ongelijkheid toeneemt. Hoe groter het verschil, klinkt daarin door, hoe meer problemen een land krijgt. De instituten scharen zich ogenschijnlijk achter alarmerende berichten van onder meer hoogleraar Joseph Stiglitz, Nobelprijswinnaar Paul Krugman en recent de ‘stereconoom’ Thomas Piketty.
Maar Marc De Vos, hoogleraar arbeidsrecht (Universiteit van Gent) en voorman van de Vlaamse denktank Itinera, schrijft in zijn boek ‘Ongelijk maar fair’ (uitgeverij Lannoo Campus, €29,99) dat die ongelijkheid rustend op verdienste iedereen in een economie juist ten goede zal komen. De Vos keert zich tegen ‘de echo van Karl Marx’ bij Pikety, schrijft hij.
,,Economische ongelijkheid hoeft geen probleem te zijn als ze verdiend is en een meerwaarde reflecteert en beloont.” Het gaat om gelijke kansen, niet een gelijk eindresultaat, stelt hij.
We hebben enkele kleine correcties en een paar bijwerkingen betreffende Griekenland en China aangebracht. In het nieuwe boek hebben we voorts een vergelijking gemaakt tussen de Dow Jones index van 1929 en de huidige Shanghai Composite index. We zien parallellen en hebben sterk het idee dat China, wat de aandelenbeurs betreft, het Amerika van 1929 is.
Ter vergelijking: de Dow Jones daalde van 3 september tot 13 november 1929 ofwel 71 dagen met 49 procent; de Shanghai Composite daalde van 12 juni tot 26 augustus 2015 ofwel 75 dagen met 44 procent.
Het vervolg in 1929 suggereert dat de Chinese aandelenbeurs zou moeten herstellen tot eind januari 2016.
We volgen het nauwgezet want de invloed van China wordt steeds groter in de wereld.
In 2014 was Elmer Hogervorst spreker tijdens de eerste editie van de Haarlemse Prinsjesdaglunch. Gisteren werd hij opgevolgd door Barbara Baarsma, hoogleraar Marktwerking- en mededingingseconomie aan de Faculteit Economie en Bedrijfskunde van de UvA, Kroonlid bij de SER en algemeen directeur van SEO Economisch Onderzoek. Zij hield in de Lichtfabriek in Haarlem een prima presentatie waarin zij waarschuwde voor te veel economisch optimisme en wees op de kwetsbaarheid van onze economie als gevolg van de hoge schuldpositie van veel huishoudens. Ook liet Barbara Baarsma zien dat de belastingwetgeving in Nederland een verstorend effect heeft op de economie.
Na afloop van haar presentatie bood Elmer Hogervorst haar één van de laatste exemplaren aan van de achtste druk van Deflatie in aantocht. Barbara boft, want zij kan het boek nu al op haar nachtkastje hebben liggen, terwijl anderen moeten wachten totdat de negende druk verschijnt. Naar verwachting zal dat eind september het geval zijn.
